Trong nhiều năm qua, Biển Đông vẫn là một trong những điểm nóng chiến lược nguy hiểm nhất thế giới. Các hành vi bành trướng của Trung Cộng, từ việc bồi đắp đảo nhân tạo đến triển khai lực lượng hải cảnh và dân quân biển, đã tạo ra một chuỗi căng thẳng kéo dài, đặt các nước trong khu vực vào tình thế vừa phải bảo vệ chủ quyền, vừa phải kiềm chế để tránh xung đột toàn diện. Trong bối cảnh đó, một câu hỏi ngày càng được đặt ra, nếu Trung Cộng quyết tâm sử dụng vũ lực hoặc xây dựng công trình trên bãi cạn Scarborough của Philippines, liệu Hoa Kỳ có sẵn sàng tham chiến để bảo vệ đồng minh hay không? Và bản thân Philippines có sẵn sàng đưa hải quân ra đối đầu để giữ chủ quyền bãi cạn ấy?

 

Khung pháp lý và cam kết đồng minh

 

Điểm khởi đầu của mọi phân tích là Hiệp ước Phòng thủ chung Hoa Kỳ – Philippines được ký kết năm 1951. Văn kiện này quy định rằng nếu một bên bị “tấn công vũ trang” ở khu vực Thái Bình Dương, bên kia có nghĩa vụ hỗ trợ. 

 

Trong nhiều thập niên, phạm vi áp dụng hiệp ước từng bị diễn giải khác nhau. Tuy nhiên, những năm gần đây, Washington đã công khai khẳng định rằng bất kỳ hành vi tấn công vũ trang nào nhằm vào lực lượng vũ trang, tàu công vụ hoặc máy bay Philippines ở Biển Đông đều thuộc phạm vi của hiệp ước.

 

Điều đó, có nghĩa là trên phương diện pháp lý, Mỹ đã đặt mình vào vị trí phải có phản ứng nếu Trung Cộng  tấn công trực diện bằng vũ lực. Đây là một thông điệp răn đe quan trọng, nhằm trấn an Manila và gửi tín hiệu tới Bắc Kinh rằng mọi tính toán quân sự quá đà đều sẽ gặp phải sự can dự của cường quốc số một thế giới.

 

Thực tế chính trị của Washington

Song, giữa “cam kết” và “tham chiến thực sự” luôn tồn tại khoảng cách. Quyết định đưa quân đội Mỹ đối đầu trực diện với Trung Cộng  không chỉ là một vấn đề pháp lý, mà còn là lựa chọn chính trị – chiến lược cực kỳ lớn, có thể định hình cả trật tự thế giới.

 

Washington, dưới bất kỳ chính quyền nào, đều sẽ cân nhắc nhiều yếu tố: nguy cơ leo thang thành xung đột toàn diện Mỹ–Trung; phản ứng của đồng minh trong khu vực; dư luận trong nước; và đặc biệt là sự ủng hộ của Quốc hội. 

 

Trong thực tế, Mỹ có nhiều cấp độ hành động khác nhau trước khi đi đến chiến tranh quy mô lớn, như tăng cường tuần tra tự do hàng hải; triển khai tàu chiến và máy bay đến khu vực; tiến hành các cuộc tập trận chung; hỗ trợ tình báo và trang bị cho Manila; hoặc sử dụng công cụ kinh tế, ngoại giao để cô lập Bắc Kinh.

 

Nói cách khác, Mỹ “sẵn sàng” về pháp lý và khả năng quân sự, nhưng mức độ phản ứng sẽ phụ thuộc rất nhiều vào hình thức mà Trung Cộng  lựa chọn. Một hành vi cưỡng ép “xám” (ví dụ đưa hải cảnh hoặc dân quân biển phong tỏa bãi cạn) có thể chưa đủ để Washington kích hoạt điều khoản hiệp ước. Chỉ khi có tấn công vũ trang rõ rệt gây thương vong cho lực lượng Philippines, khả năng Mỹ can dự quân sự mạnh mẽ mới tăng cao.

 

Manila đối diện với hành xử quyết tâm và dè dặt

 

Về phía Philippines, tình thế còn phức tạp hơn. Chính quyền Tổng thống Ferdinand Marcos Jr. đã thể hiện lập trường cứng rắn hơn so với người tiền nhiệm Rodrigo Duterte: tăng cường hợp tác quốc phòng với Mỹ, Nhật Bản, Úc; đồng thời liên tục lên án hành động quấy rối của Trung Cộng  ở các thực thể tranh chấp. Tuy nhiên, Manila cũng hiểu rõ cái giá phải trả nếu đẩy tình hình đến xung đột quân sự.

 

Trong nhiều tuyên bố, Tổng thống Marcos Jr. nhấn mạnh rằng Philippines “không ở trong tình trạng chiến tranh” và không nên đưa tàu hải quân vào các cuộc đối đầu trực tiếp tại bãi cạn. Thay vào đó, Manila thường sử dụng Cảnh sát biển và tàu công vụ để tiếp tế cho ngư dân và bảo vệ quyền lợi. Chiến lược này nhằm tránh bị cáo buộc “quân sự hóa” và giữ thế chính nghĩa trên trường quốc tế.

 

Tuy vậy, Philippines không hề buông lỏng. Ngược lại, nước này đang từng bước hiện đại hóa hải quân, mua sắm tàu khu trục, tàu tuần tra cỡ lớn và máy bay chiến đấu, đồng thời tham gia tập trận chung với Mỹ, Nhật, Úc và Hàn Quốc. Nếu Trung Cộng  tiến hành một hành động quân sự trắng trợn, khó có thể loại trừ khả năng Manila buộc phải triển khai hải quân để giữ vững chủ quyền, đặc biệt khi có sự hỗ trợ từ liên minh.

 

Bài học Scarborough năm 2012

 

Để hiểu rõ hơn, cần nhìn lại tiền lệ Scarborough năm 2012. Khi đó, Philippines và Trung Cộng  đối đầu quanh bãi cạn Scarborough (cách Luzon khoảng 220 km). Ban đầu, Manila triển khai tàu hải quân để bắt giữ tàu cá Trung Cộng. Bắc Kinh lập tức điều hải cảnh và dân quân biển đến đối đầu. Sau nhiều tuần giằng co, dưới sức ép ngoại giao và thiếu sự hỗ trợ rõ rệt từ Mỹ, Philippines rút tàu, và Trung Cộng  nắm quyền kiểm soát thực tế bãi cạn cho đến nay.

 

Sự kiện này để lại nhiều hệ quả. Thứ nhất, nó cho thấy chiến thuật “vùng xám” của Trung Cộng cực kỳ hiệu quả: sử dụng lực lượng bán quân sự, không khai hỏa, nhưng từng bước thay đổi hiện trạng. Thứ hai, nó bộc lộ điểm yếu của Manila: phụ thuộc vào Mỹ nhưng không nhận được sự can thiệp trực tiếp khi cần. Thứ ba, nó cảnh báo rằng nếu Mỹ không chứng minh được sự cam kết, uy tín của Washington trong khu vực sẽ bị xói mòn.

 

Chính từ bài học Scarborough, Hoa Kỳ sau này phải điều chỉnh cách tiếp cận, công khai khẳng định hiệp ước 1951 bao trùm cả Biển Đông, tăng cường hiện diện hải quân và hỗ trợ Philippines về mặt chiến lược. Với Manila, Scarborough trở thành một nỗi đau âm ỉ, thôi thúc chính quyền hiện tại phải cứng rắn hơn để không lặp lại sai lầm.

 

Những kịch bản có thể xảy ra

 

Trong tình hình hiện nay, có thể đặt ra ba kịch bản:

 

1. Cưỡng ép phi vũ trang: Trung Cộng dùng hải cảnh và dân quân biển phong tỏa bãi cạn, ngăn tiếp tế. Đây là cách mà Bắc Kinh thường áp dụng để tránh vượt “lằn ranh đỏ” pháp lý. Trong trường hợp này, Mỹ và Philippines nhiều khả năng phản ứng bằng ngoại giao, pháp lý và triển khai tàu tuần tra, nhưng tránh đối đầu hải quân trực tiếp – rất giống Scarborough 2012.

 

2. Đụng độ hạn chế có thương vong: Nếu tàu hải cảnh Trung Cộng  va chạm mạnh hoặc sử dụng vũ khí gây thiệt hại cho tàu và người Philippines, tình hình sẽ khác. Đây có thể được coi là “tấn công vũ trang”, và Washington sẽ chịu áp lực phải hành động theo hiệp ước. Philippines cũng sẽ khó giữ thế kiềm chế, buộc phải đưa hải quân can dự. Kịch bản này vượt xa tiền lệ Scarborough và sẽ thử thách quyết tâm của cả hai đồng minh.

3. Chiếm đóng quân sự công khai: Nếu Trung Cộng  triển khai hải quân chiếm giữ, xây dựng trên bãi cạn, đây sẽ là bước leo thang nghiêm trọng. Khi đó, khả năng Mỹ can thiệp mạnh, thậm chí đưa lực lượng hải quân trực tiếp đối đầu, là rất cao. Đối với Philippines, việc không phản ứng sẽ đồng nghĩa mất chủ quyền và đánh mất lòng tin của dân chúng – điều mà Scarborough đã từng gây ra.

Ý nghĩa rộng hơn

 

Câu hỏi về phản ứng của Mỹ và Philippines không chỉ liên quan đến một bãi cạn. Nó gắn liền với cục diện an ninh khu vực. Nếu Mỹ để Trung Cộng ngang nhiên dùng vũ lực mà không phản ứng, uy tín của Washington với toàn bộ hệ thống đồng minh ở châu Á – Thái Bình Dương sẽ bị tổn hại nặng nề. Ngược lại, nếu Mỹ can thiệp quá mạnh, nguy cơ đối đầu quân sự Mỹ–Trung sẽ lan rộng, kéo theo hệ quả khó lường cho kinh tế và an ninh toàn cầu.

 

Đối với Philippines, việc bảo vệ bãi cạn cũng là bảo vệ danh dự và sự toàn vẹn lãnh thổ. Nhưng Manila phải cân nhắc giữa khẳng định chủ quyền và tránh bị lôi vào một cuộc chiến không cân sức. Sự hiện diện của Mỹ, cùng các mối quan hệ quốc phòng với Nhật Bản, Úc, Hàn Quốc, đóng vai trò như chiếc “ô bảo hộ” để Philippines vừa có thể cứng rắn hơn, vừa có thể giữ cho mình một lối thoát ngoại giao.

 

Kết luận

 

Biển Đông sẽ còn là điểm nóng với nhiều diễn biến căng thẳng vô lường. Khả năng Trung Cộng  dùng vũ lực chiếm bãi cạn của Philippines là một kịch bản không thể loại trừ. Trong tình huống ấy, Hoa Kỳ có cơ sở pháp lý và cam kết chính trị để bảo vệ Manila, nhưng mức độ tham chiến sẽ tùy thuộc vào hình thức hành động của Bắc Kinh. Còn Philippines, dù thận trọng, vẫn ngày càng sẵn sàng hơn trong việc củng cố hải quân và dựa vào mạng lưới đồng minh để đối phó.

 

Bài học Scarborough 2012 vẫn còn nguyên giá trị, sự thiếu quyết đoán có thể dẫn đến mất mát chủ quyền lâu dài. Nhưng đồng thời, việc tránh được một cuộc chiến cũng giúp Philippines duy trì hòa bình trong một giai đoạn. Câu hỏi hôm nay là: khi lịch sử đứng trước ngã rẽ mới, liệu Manila và Washington có lặp lại kịch bản cũ, hay sẽ chọn một phản ứng cứng rắn hơn để bảo vệ trật tự khu vực?

 

Hoa Thịnh Đốn, ngày 29 Tháng Chín 2025

Đặng Đình Mạnh